Սումգայիթի ջարդեր, Խորհրդային Սումգայիթքաղաքում ադրբեջանական իշխանությունների կողմիցկազմակերպված քաղաքի հայ ազգաբնակչության եղեռն և զանգվածայինտեղահանություն, որը տեղի է ունեցել 1988 թվականի փետրվարի 27-ից 29-ը ընկած ժամանակահատվածում։ Հայ ազգի դեմ իրականացրած այսհանցագործության նպատակն էր կանխել Արցախյան շարժումը, հայերինահաբեկելով նոր արյունահեղ գործողությունների հեռանկարով՝ կանխելԱրցախյան ազատագրական պայքարի տարածումը։ Եղեռնագործությաննախօրեին Խորհրդային Ադրբեջանի կուսակցական գործիչ Է.Ասադովըսպառնացել է հայերի նկատմամբ հաշվեհարդար տեսնելու նպատակովբազմահազար ադրբեջանցիների արշավ կազմակերպելդեպի ԼՂԻՄ: Փետրվարի 26—ին՝ դեպքերից մեկ օր առաջ, ՄիխայիլԳորբաչովը հայ մտավորականների հետ հանդիպման ժամանակ«մտավախություն» էր հայտնել Բաքվումապրող ավելի քան 200.000 հայերիանվտանգության ապահովման շուրջ՝ այն ուղղակիորեն կապելով ԼՂԻՄ—ը Հայաստանի ԽՍՀ—ին վերամիավորվելու արցախահայության պահանջի հետ։
Սումգայիթում կրքերը բորբոքելու համար օգտագործվել են ստահոդ լուրեր. իբրՀայաստանում զանգվածաբար սպանում են ադրբեջանցիներին, թալանումնրանց ունեցվածքը և այլն։ Մասնավորապես սադրիչ ազդեցություն էունեցել ԽՍՀՄ գլխավոր դատախազ Կատուսևի հեռուստատեսային ելույթիժամանակ հրապարակված Ասկերանի դեպքերի ընթացքում երկուադրբեջանցիների սպանության մասին տեղեկությունը։
Ոճրագործությունը ծրագրավորված է եղել նախօրոք։ Այդ են վկայումջարդարարների մոտ հայերի բնակարանների ցուցակների առկայությունը, նախապես մշակված սցենարը և դերերի բաժանումը (սպանություն և ջարդերիականացնողներ, թալանողներ, ունեցվածք ոչնչացնողներ, հանցագործությանհետքերը վերացնողներ), ոճիրն իրականացնելու համար արտադրամասերումմետաղաձողերի և այլ գործիքների պատրաստումը, թմրանյութերի և ոգելիցխմիչքի բաժանումը։ Բացի այդ, անջատված է եղել հայերի հեռախոսային կապը, միտումնավոր չեն գործել ՆԳ և շտապ օգնության ծառայությունները, հայերիտեղերը բացահայտելու համար գործի է դրվել պայմանական և ազդանշանայինհամակարգ և այլն։
Երեք օր շարունակվող սպանդի արդյունքները զարհուրելի էին, ջարդարարներիգործողությունները անօրինակ դաժան. ԽՍՀՄ պաշտոնական տվյալներով միքանի տասնյակ, իսկ ոչ պաշտոնական հազարից ավել սպանվածներ, որոնց մեծմասը խոշտանգումներից ու կտտանքներից հետո ողջակիզված, հազարավորվիրավորներ, հարյուավոր բռնաբարվածներ, այդ թվում՝ մեծ թվովանչափահասներ, 18.000 փախստականներ, մի քանի հարյուր ավերված ութալանված բնակարաններ, տասնյակ կողոպտված կրպակներ, խանութներ, արհեստանոցներ և հասարակական նշանակության օբյեկտներ, մի քանիտասնյակ հրկիզված ու ջարդված ավտոմեքենաներ և այլն։
Փետրվարի 29-ին խորհրդային զորքեր են մտցվել Սումգայիթ, սակայն այդ օրըևս շարունակվել են բռնարարքներն ու սպանությունները։ Բանակը զենքկիրառելու հրաման չի ստացել և չի օգնել հայերին։ Միայն երեկոյան դիմել էվճռական գործողությունների և կանխել հետագա ջարդերը։
Ջարդարարներից պատասխանատվության է ենթարկվել միայն 94 մարդ, ևնրանցից միայն մեկի նկատմամբ է մահապատժի դատավճիռ կայացվել։Մնացածներին ներկայացվել են սպանությունների, բռնաբարությունների, ջարդերի և այլ մեղադրանքներ, ընդ որում, առանց բացառության, բոլորդեպքերում հանցագործության հիմնավորումն անվանվել է «խուլիգանականդրդապատճառներ»: Հատուկ դիտավորությամբ խորհրդային իշխանություններըբոլոր հանցագործությունները մեկ ընդհանուր գործի մեջ ներառելու փոխարեն, դրանք մասնատել են մի քանի մասերի՝ դատավարությունները կատարելովխորհրդային տարբեր քաղաքների դատարաններում։ Դատավարություններիընթացքում տեղի են ունեցել դատական ընթացակարգի և տուժածներիիրավունքների կոպիտ խախտումներ։ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո ոճրագործներիշատ գործեր կարճվել են և նրանց մեծ մասն ազատ արձակվել։Ոճրագործությունը պաշտոնապես չի դատապարտվել և զոհերիհարազատներին ցավակցություն չի հայտնվել։ Դրան համարժեքքաղաքականգնահատական չտալը հանգեցրել է զանգվածային ջարդերիբռնկմանը ԽՍՀՄ տարբեր քաղաքներում։ Անպատիժ են մնացել նաև քաղաքայինև իրավապահ համակարգի աշխատողները։ Սումգայիթի Հայոցցեղասպանության զոհերի ճշգրիտ թիվը պարզված չէ։ Ադրբեջանիդատախազության տրամադրած տվյալների հիման վրա ԽՍՀՄդատախազությունը հայտարարել է, որ «Սումգայիթում զոհվել է հայ ազգության27 քաղաքացի»: Սակայն ոչ պաշտոնական տվյալներով ցեղասպանությանենթարկվածների թիվը հասնում է հազարի, որոնց աճյունները մինչև օրս էլհայտնաբերվում են Սումգայիթի արվարձաններում նոր շինարարությունկատարելիս։
Չնայած միջազգային հանրությունը դեռևս Սումգայիթի ոճրագործությունը չիճանաչել որպես ցեղասպանությունը, բայց այն դատապարտելեն Եվրոխորհրդարանը (1988 թ.), ԱՄՆ Սենատը (1989 թ.) և Արգենտինայի խորհրդարանը։
Հայաստանի և Արցախի Հանրապետությունները ևս Սումգայիթիոճրագործությունը պաշտոնապես չեն ճանաչել ցեղասպանություն՝բավարարվելով Ստեփանակերտում զոհերի հիշատակը հավերժացնողհուշարձանի և Մեծ եղեռնի զոհերի հուշարձանի մոտ փոքրիկ խաչքարտեղադրելով։
Ականատեսների վկայություններ
Սերյանյան Շահեն Ֆրիդոնի
Շահեն Սերյանյանը ծնվել է 1959 թվականին։ Կնոջ, 8 ամսական երեխայի, քրոջ, մոր, հոր, զոքանչի և աներձագի հետ փախել է Սումգայիթից, որտեղ բնակվում էր45–րդ թաղամասի 12–րդ տան 38–րդ բնակարանում։ Աշխատել է որպեսկահույքագործ։ Նա պատմում է․
|
Փետրվարի 27–ի երեկոյան ժամը 8–ին տանը նստած էինք, զանգահարեցմեր բարեկամը՝ Շահումյանի շրջանից և ասաց, որ եկել է Բաքվից, չիկարող տուն մտնել, թուրքերը ամբոխով հավաքվել են, հայերի գործըվատ է: Մենք սկզբից չհավատացինք: Քեռիս էր մեր տանը, ասաց, որՍումգայիթում էլ անհանգիստ վիճակ է, թուրքերը հավաքվում են: Մերթաղամասում գիշերը ոչինչ չպատահեց: Առավոտյան ժամը 11–ից մերթաղամասն էլ իրար խառնվեց: Հազարավոր մարդիկ գոռալով, հայհոյելովվխտում էին Դրուժբայի, Նարիմանովի փողոցներով, հարձակվում հայերիվրա, ծեծում կամ սպանում: Հայերը սկսեցին իրար զանգահարել․ տներիցդուրս մի՛ եկեք, դռների վրայի ազգանունները հանե՛ք: Ամբողջ օրը դուրսչեկանք: Օֆելյա Յուսիֆովնան, Էլդարը, Շաքիր Շիրինովը ասացին՝ մի՛վախեցեք, կպաշտպանենք: Երկուշաբթի մեզանից ոչ ոք գործի չգնաց: Մայրս գործարանի բուժկետում է աշխատում, բժշկուհին զանգահարեց․գործի չգաս:
Հայրս դուրս եկավ՝ իր մորաքրոջը Բաքու ուղարկելու: Վերադարձավ լացլինելով: Նա տեսել էր, թե ոնց են մարդկանց սպանում, գցումպատուհաններից: Երեկոյան ժամը 5–ին ամբոխը ներխուժեց հարևան 5 հարկանի շենք: Սարսափելի ճիչ բարձրացավ: Լսեցի իմ ծանոթի՝ Սաշայիկնոջ ձայնը․ «Помогите»:
Մեր ադրբեջանցի հարևան Էլշադը պատմեց, որ Սաշայի կնոջը՝ ԱվագյանԼոլային, դուրս հանեցին շքամուտքից՝ առանց շորերի: Սաշային ուԼոլային սպանեցին այլանդակ խոշտանգումներից հետո: Նրանք երեխաչունեին: Լոլայի մարմինը մի 500 մետր քարշ տվեցին Դրուբայի փողոցով, դեռ ողջ էր, սպանեցին չայխանայի (թեյարանի) մոտ: Միլիցիան ոչ միմիջոց չէր ձեռնարկում: Նույն շենքից մի ծերունու ծեծեցին:
|
Սերյանյան Էլմիրա
Սերյանյան Էլմիրան ծնվել է 1963 թվականին։ Աշխատում էր մանկապարտեզիդաստիարակ ավարտել է Երևանի Օստրովսկու անվան ուսումնարանը։ Նապատմում է․
|
Երկուշաբթի ջարդը հասավ մեր թաղամաս: Ես հորս ու հարսիս եղբոր հետ թաքնված էի Էլդարի տանը, պատշգամբի պահարանում՝ ես ու հայրս, Սերգեյը՝բազմոցի տակ: Իմ աչքով տեսել եմ միայն Սաշայի ու Լոլայի սպանությունը: Աղմուկ–աղաղակ էր, սուլոց: 100-150 հոգի էին: Սաշային սպանեցին մուտքիմոտ, խփում էին փայտերով, ոտքերով: Սաշայի քույրը՝ Նատաշան, պատշգամբից գոռում էր, օգնություն կանչում: Ինչ եղավ այդ աղջկան, չիմացանք:Սաշայի դիակը մի քանի ժամ ընկած էր փողոցում, ոչ ոք չէր մոտենում, հետո հարևաններից մեկը տարավ, բայց ու՞ր, չգիտենք: Սաշայենց տան իրերը՝կահույքը, հեռուստացույցը, ամեն ինչ շպրտեցին 4–րդ հարկից:
Սումգայիթի Լենինի հրապարակում գտնվող կոմկուսի քաղկոմի շենքի առջեւ հավաքված ամբոխը կոչ էր անում սպանել հայերին եւ մաքրել նրանցիցՍումգայիթը: Այնուհետեւ ներկաների ձեռքներին հայտնվեցին քարեր, կացիններ, պողպատե ամրաններից պատրաստված ինքնաշեն ձողեր: Ադրբեջանցիների խմբերը սկսեցին ավտոմեքենաներ հրկիզել ու ներխուժել հայերի բնակարանները: Հայտնվեցին առաջին զոհերը:
Փետրվարի 28-ին Սումգայիթի հարյուրավոր բնակիչներ, որոնք մասնակցել էին ջարդերին, կրկին հավաքվեցին քաղաքի կենտրոնական հրապարակում, ասես ոչինչ չէր եղել: Այս անգամ հավաքը ղեկավարում էր անձամբ քաղկոմի առաջին քարտուղարը` Ադրբեջանի կոմերիտմիության նախկին առաջնորդը:Ջարդերն ընդունեցին զանգվածային բնույթ, որն ուղեկցվում էր հայերի ունեցվածքի թալանով եւ ոչնչացմամբ:
Միայն երեք օր անց ԽՍՀՄ կոմկուսի կենտկոմի գլ;խավոր քարտուղար Միխայիլ Գորբաչովը հրահանգ տվեց, որ միջամտեն կենտրոնական կառույցները, եւքաղաք մտցվեցին զորքեր: Մոսկվան սկսեց հետաքննել ջարդերը: Պարզվեց, որ պողպատե ձողերը զանգվածաբար արտադրվել են Սումգայիթիխողովակագլանման գործարանում դեռ հունվարին, իսկ ջարդերի օրերին անաշան քաղաքում անվճար են բաժանել: Պարզվեց նաեւ, որ ջարդերից մեկշաբաթ առաջ Սուգայիթի ԲՇԳ—ներում կազմել են հայերի ցուցակները: Շատ ադրբեջանցիների նախօրոք զգուշացրել են փետրվարի 27-ից 28-ի գիշերըլույսերը չվառել, որպեսզի հեշտ լինի որոշել հայերի բնակարանները:
Պարզվեց, որ փետրվարի 28-ին եւ 29-ին քաղաքում անջատվել են շատ հեռախոսներ: Ակնհայտ էր դառնում, որ սումգայիթյան ողբերգության մեջ շատ բանծրագրված էր: Խորհրդային ղեկավարությունը` անտեսելով բոլոր վկայությունները, կտրականապես հրաժարվում էր որակել Սումգայիթում կատարվածզանգվածային սպանությունները որպես ազգային ու կրոնական ատելության հողի վրա կատարված հանցագործություն:
Պաշտոնական տվյալներով, կտտանքներից եւ ծաղրի ենթարկելուց հետո Սումգայիթի 32 հայ բնակիչ է սպանվել, հարյուրավորները ծանր վնասվածքներ ենստացել, հաշմանդամ դարձել:
Սումգայիթի հայության կոտորածն առաջին էթնիկ բռնությունն էր ԽՍՀՄ—ի նոր պատմության մեջ: Սումգայիթի ցեղասպանության փաստի քողարկման եւմիջազգային հանրության ապատեղեկացման պատճառով Ադրբեջանի իշխանությունները շարունակեցին հակահայկական ուժեղ քարոզչությունը, ինչըհանգեցրեց Կիրովաբադի, Բաքվի կոտորածների, Շահումյանի շրջանի ամբողջ բնակչության արտաքսմանը, պատերազմի հրահրմանը՝ ի պատասխանԼեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի՝ ինքնորոշման իրավունքի իրացման պահանջի:
1988-1990թթ. ադրբեջանական իշխանությունների իրականացրած հայերի զանգվածային ջարդերի հետեւանքով վտարանդի դարձավ Ադրբեջանի ողջհայկական համայնքը` առնվազն կես միլիոն մարդ: Կոտորածները ոչ այլ ինչ էին, քան պատասխանը Լեռնային Ղարաբաղի հայ բնակչության խաղաղցույցերի, որոնցով պահանջվում էր իրականացնել ինքնորոշման սահմանադրական իրավունքը:
Ադրբեջանի իշխանությունները երբեք չեն դատապարտել Սումգայիթի ջարդերը կամ ափսոսանք հայտնել էթնիկական զտումների համար: Հակառակը` Ադրբեջանն իրեն ներկայացնում է որպես զոհ: Կոպտորեն աղավաղելով փաստերը՝ Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի գոյամարտը ներկայացնում է որպես«ագրեսիա», իսկ հայերի հանդեպ ցեղասպանություն իրականացրած ոճրագործները մինչ օրս մնում են անպատիժ:
|
Աղբյուր՝
Սումգայիթի ջարդերի վերաբերյալ կան բազմաթիվ փաստեր. Հրապարակախոս
Ջանիկյան Արթենի 